"Het denken is slechts een flits tussen twee lange nachten, maar deze flits is alles." Een minder bekend citaat van Henri Poincaré dat de belangrijke opener is van de website van de School of Thinking. Marta Lenartowicz is de programmadirecteur van dit postgraduaat, georganiseerd door het Centrum Leo Apostel (CLEA), dat tot doel heeft studenten te onderrichten in verschillende denkmethoden. Wil je meer weten over het proces van denken als activiteit en over hoe je minder kunt oordelen? Stap dan op de trein der gedachten!
Het hele spel van kritisch denken, is kritisch zijn over je eigen denken
School of Thinking programmadirecteur Marta Lenartowicz heeft een achtergrond in sociale cognitie. "Ik was vooral geïnteresseerd in wat sociale betrokkenheid met mij doet, hoe ik erop reageer. We kunnen het hebben over sociale systemen in het algemeen, over de mensen, structuren en processen 'daarbuiten', maar wat voor mij altijd het meest raadselachtig was om te observeren, waren dingen die in mijn eigen hoofd gebeuren, terwijl ze duidelijk deel uitmaken van een groter netwerk van interactie. Waarom ik me anders gedraag in verschillende sociale situaties, waarom ik dingen zeg die ik zeg, en dingen doe die ik doe. Dat was dus een beginpunt van mijn nieuwsgierigheid naar het snijvlak tussen de sociale wereld en cognitie. Ik was vooral geïnteresseerd in hoeveel gemeenschappelijks er wordt verondersteld en geproduceerd door menselijke interacties."
"Omdat ik deel uitmaak van CLEA, een zeer interdisciplinaire en internationale onderzoeksgroep, had ik volop de gelegenheid om te observeren wat er gebeurt wanneer we afspreken om samen te denken. Zonder terug te vallen op een overkoepelend paradigma dat vooraf zou definiëren wat wel en niet kan worden gedacht en gezegd. Het klikt of het klikt niet, maar als het klikt is het omdat iemand ermee instemt een tijdje de denkwijze van een ander te volgen."
"Mijn purpose heeft te maken met beter denken en de reden voor die specifieke focus gaat terug naar hoe dit project is ontstaan bij CLEA, in dit interdisciplinaire team. Stel je een stel boekenwurmen en nerds voor, elk uit een ander zeer theoretisch vakgebied, waar het gesprek bij de koffie meestal iets te maken heeft met een voetnoot bij een voetnoot in een of ander obscuur boek. Ik keek naar hen, naar ons, en bedacht dat waar wij elkaar ontmoeten niet ligt in een bepaalde verzameling concepten, of in een bepaalde manier om daarover te handelen, maar in de smaak van het zoeken naar nieuwe wegen voor het denken. Ik geloof dat dit het ingrediënt is dat 'diepe interdisciplinariteit' mogelijk maakt."
Laat je geest bewegen
Wat betekent interdisciplinariteit? "Als je met iemand op echt interdisciplinaire gronden wilt samenwerken, moet je eigenlijk actief zijn of haar gedachtegang kunnen volgen. Dat betekent dat je in staat moet zijn om je eigen gewoonten in denken en gedrag te ontwarren. Interessant is dat dit voor deskundigen veel moeilijker is dan voor studenten. Maar om interdisciplinair werk te laten werken, om elke complexe samenwerking te laten werken, moeten mensen bereid en in staat zijn om dat te doen. Ik was hierdoor gefascineerd en dacht dat we een project konden opzetten om dit vermogen expliciet te bestuderen en de nodige vaardigheden te trainen."
De kunst van het kritisch denken
Het denken mag zich nooit onderwerpen, zo begint het beroemde citaat van Henri Poincaré. "Ik hou erg van dit citaat, al moet ik zeggen dat ik er veel misverstanden rond zie. Veel mensen vatten het zo op dat ze zich nooit mogen onderwerpen, net als in de vechtsport. Dit komt omdat we de neiging hebben om onszelf onmiddellijk als het "denkende" deel te zien en de anderen als de "dogma" mensen, nietwaar? Dus laten we beginnen met dit citaat."
"Als het gaat om de verfijning van de kwaliteit van het denken, in de zin van kritisch denken, stel ik voor dat dit in de eerste plaats moet worden uitgevoerd als een proces dat intra-persoonlijk is, niet inter-persoonlijk. Het is tussen de ene gedachte en de andere, diep in het leven van de geest, om de uitdrukking van Hannah Arendt te gebruiken. De ene gedachte onderzoekt de andere met scepsis. Er naar kijken. Dat is het hele spel van kritisch denken, zoals ik het begrijp: actief aandacht schenken aan wat je in je geest aan het doen bent."
"Natuurlijk is veel daarvan herhaling van wat je hebt gehoord of gelezen - het komt van andere mensen. Maar toch, het is juist in het internaliseren van een patroon, niet in het afstand nemen ervan, waar onze verantwoordelijkheid ligt om kritisch te kijken. Als je het doet in de richting van het denken van de ander, moet je ofwel een uiterst gesofisticeerde multitasker zijn, die het tegelijkertijd doet in de richting van je eigen kritisch kijken naar de ander; ofwel doe je het verkeerd. Ik stel voor dat je hen hun denkwerk laat doen en dat je je concentreert op wat er uit je eigen mond komt, en waarom.
Mijn persoonlijke idioot
"Dit is iets waar ik echt de nadruk op leg in het hele leerplan. Denk aan deze zeer comfortabele houding waarvan we zo genieten: de 'iedereen is zo'n idioot' houding. Wel, raad eens, wij zijn die iedereen! Als ik verantwoordelijkheid wil nemen voor de kwaliteit van het denken van iedereen, dan is er geen echt toegangspunt dan door verantwoordelijkheid te nemen voor die ene specifieke debiel, wiens denken ik kan 'bedienen'. En dat ben ik toevallig zelf. Ook al zal dit de wereld niet veranderen, het zal mijn wereld veranderen - de wereld waar ik elke dag van mijn leven deel van uitmaak. Het is in feite alles wat ik ervaar, omdat mijn geest al mijn ervaringen van de wereld filtert. Dus je zou kunnen zeggen dat zelfs als dit de wereld niet zal veranderen, het dat toch zal doen. Dit is heel eenvoudig."
"Dat is waar kritisch denken zich moet ontwikkelen. Het gaat niet om definities, het gaat erom dat je veel minder gretig bent om de eenvoudige en aangename verhalen die je jezelf vertelt voor waar te nemen."
Wat is denken?
"Als je 'denken', als een actief, generatief proces, onderscheidt van het hebben van 'gedachten', die de opgeroepen registraties van het geheugen zijn, kun je zeggen dat het grootste deel van ons denken gewoon herhaling en recombinatie van de laatste is. In een van onze lessen, gegeven door Prof. Gerard de Zeeuw, lezen onze studenten bijvoorbeeld de "Antigone" en wordt hen gevraagd aan te geven wie daar actief aan het denken is. Ik beveel deze oefening aan!
Denken is moeilijk, daarom oordelen de meeste mensen
A beautiful mind
"Als aanvulling op de cursus over het gebruik en misbruik van kritisch denken, hebben we een cursus over waardering ontwikkeld. We zijn zo snel met het aanwijzen van alles wat verkeerd is, maar weten we wel hoe we kwaliteit moeten onderscheiden en waarderen als we die tegenkomen? De cursus heet Beautiful Minds en wordt gegeven door Weaver D.R. Weinbaum. We bestuderen er denkwijzen die heel anders zijn dan de onze en we leren er waarde in te zien."
"Het begin van deze vaardigheid ligt weer in het opschorten van het oordeel. Vooral wanneer iemand heel anders is dan jij, heb je die persoon al een etiket opgeplakt. De belangrijkste manier is om te leren die etikettering op te schorten en hen gewoon te volgen, om te proberen te zien hoe alles eruitziet en aanvoelt als je in de schoenen van die persoon denkt."
"Als we dit plaatsen in termen van culturele evolutie, waarin culturen zich ontwikkelen door variatie, selectie en behoud van patronen en vormen, is het niet overdreven om te zeggen dat kundig waarderen een enorme evolutionaire functie heeft. We zijn dus weer terug bij het veranderen van de wereld, deze keer door te selecteren wat het waard is om je persoonlijke schijnwerper op te richten. De wereld heeft jou ook nodig bij deze beslissingen, zie je. Ik heb het hier niet per se over het bewonderen van de meest prominente figuren, maar over gebeurtenissen en plaatsen waar de nieuwe 'variatie'-momenten zich voordoen. Vaak zijn ze heel aarzelend en schuchter - en als we ze onmiddellijk met kritiek verpletteren, doden we ze.
Vereisten voor denkers
De formele eis om zich aan te melden bij de School of Thinking is een masterdiploma hebben. "We kwalificeren mensen niet door iets specifiekers dan dat. Maar ik zou zeggen dat mensen die zich aangetrokken voelen tot dit programma mensen zijn die introspectie kunnen verdragen en er zelfs plezier in vinden, wat zeker niet iedereen doet."
"Een belangrijke opdracht die we in het programma bijvoorbeeld meegeven, is dat studenten opletten. Het primaire studiemateriaal is hun denkproces. Ze hebben 26 uur de opdracht om - meestal in een gesprek of een soort sociaal engagement - heel consequent aandacht te schenken aan wat hun geest in die tijd aan het doen is. Dan noteren ze het in een dagboek en dan bestuderen we het. We kunnen je namelijk allerlei modellen en theorieën over cognitie geven, maar de enige plaats waar je rechtstreeks toegang hebt tot het fenomeen dat we in dit programma bestuderen, is eigenlijk je geest. Probeer er lang genoeg consequent bij stil te staan en je zult alle nodige gegevens en materiaal hebben."
"Natuurlijk bieden we in alle lessen manieren aan om het te begrijpen. Maar als je geen voortdurende empirische toegang krijgt tot de processen die we proberen te bestuderen, zullen we alleen conceptuele kaarten hebben zonder begrip."
Een oefening over denken
"Probeer dit maar eens tien minuten - niet 26 uur zoals de studenten. Registreer en volg je denkproces tegelijkertijd, wat er ook in je gedachten opkomt. Dan kan het denken over wat er in die tien minuten is gebeurd gemakkelijk 26 uur of meer duren. Want er is zoveel - veronderstellingen, vooroordelen, implicaties, oordelen... Elk van onze gedachten zet een hele structuur van veronderstellingen in werking. Als je die structuur inspecteert, kun je je grond beginnen te verliezen. Denken is in die zin gevaarlijk."
De toekomst van het denken
Volgend academiejaar wordt het derde jaar van het programma in zijn oorspronkelijke 'regular track'-vorm. Vanaf het jaar daarna is het CLEA-team van plan om nog een leertraject toe te voegen, dat meer beroepsgericht zal zijn. "Het gebeurt vaak dat we een tweede paar ogen en oren nodig hebben om echt te begrijpen hoe ons denken verloopt, en waar het vertekend zou kunnen zijn. Traditioneel is er een bepaalde groep beroepsgroepen waartoe we ons wenden voor hulp daarbij, zoals psychologen, counselors, coaches, consultants, adviseurs, mentors, enzovoort. Al deze mensen nemen in de maatschappij een zeer interessante positie in als het gaat over kwaliteit van het denken. Zij zijn degenen aan wie mensen vragen interventies uit te voeren in hun gewoonten en patronen.”
“Wij ontwikkelen een langer studietraject voor dergelijke specialisten, waarbij wij hen uitnodigen om een gezamenlijke professionele onderzoeksactiviteit uit te voeren. Zij zullen onderzoeken wat hun normatieve aannames en doelen zijn, in relatie tot het denken van hun cliënten - en wij zullen hen faciliteren om elkaar daarin uit te dagen. Het gaat niet alleen om methoden van interventies, het gaat erom bloot te leggen wat er onder de methoden zit: overtuigingen en veronderstellingen over hoe de geest zou moeten zijn. Dat is ons volgende purpose."
Ben jij ook op zoek naar een purpose? En is je eigen ding doen, of kritisch denken, ook jouw ding? Kijk dan eens bij de Wereld Heeft Je Nodig bij Poincaré.