VUB-onderzoek toont aan dat bij rouwen in armoede nog meer verlies dreigt

Mensen in armoede krijgen vaak een kluwen van verlieservaringen te verwerken. Wetenschappelijke literatuur waarin verlies en rouw in samenhang met armoede bestudeerd worden, blijkt echter nauwelijks voorhanden. Met haar doctoraatsonderzoek wil Karen Puttemans van de faculteit Psychologie en Educatiewetenschappen deze leemte vullen. Puttemans: "Ik heb aan mensen in armoede en aan welzijnswerkers gevraagd of en hoe armoede, verlies en rouw volgens hen op elkaar ingrijpen. In hun antwoorden hebben velen de sterke onderlinge verwevenheid van deze fenomenen benadrukt. Maar omdat armoede vaak als een laag inkomen wordt afgebakend, en rouw enkel als een gevolg van verlies door overlijden, blijft deze verwevenheid grotendeels buiten beeld." Haar onderzoek verscheen nu ook in boekvorm: "Leven in armoede is leven met gemis. Een onderzoek naar contextueel gesitueerde kennis over verbanden tussen verlies, rouw en armoede”. 

Voor haar onderzoek, dat werd begeleid door Prof. dr. Caroline Andries en Prof. dr. Veerle Soyez,  voerde Karen Puttemans een brede literatuurstudie uit. Daarnaast werkte ze jarenlang intensief mee bij het Brussels Collectief Straatdoden en twee Verenigingen Waar Armen Het Woord Nemen. Dagelijks aanwezig zijn bij de organisaties legde een basis van vertrouwen om van daaruit de dialoog over het onderzoeksonderwerp aan te gaan. Puttemans: "We organiseerden interviews en groepsgesprekken, ik hield observaties bij en sommige mensen in armoede schreven hun levensverhaal neer of verzamelden krantenknipsels over het onderzoeksthema". Het doctoraatsonderzoek werd gevoerd vanuit een constructionistische visie op kennis. Puttemans: "Dit betekent dat wetenschappelijk onderzoek, hulpverlening en levenservaring als drie andere maar wel gelijkwaardige bronnen van kennis beschouwd worden, die elkaar bovendien aanvullen. Elk vanuit hun specifieke positie hebben ervaringsdeskundigen, hulpverleners en onderzoekers belangrijke inzichten in de problematiek van armoede en verlies. Als ze die inzichten met elkaar delen, kan dat tot nieuwe perspectieven en vruchtbare samenwerkingen leiden."

Armoede als beknotting van rouw 

Armoede wordt in het onderzoek onder meer beschreven als een beknotting van rouw. Het rouwproces wordt dan eerder gedicteerd door problemen die met armoede samenhangen dan dat rouwenden kunnen doen waar ze op een bepaald moment behoefte aan hebben. Verschillende deelnemers in armoede hebben gesproken over het gevoel niet te mogen rouwen, omdat rouwen enkel maar méér verlies met zich mee dreigt te brengen.

Het onderzoek van Puttemans werpt de vraag op of de ervaring van diepe stigmatisering ook als een existentiële verlieservaring moet worden beschouwd. Puttemans: "Ondanks jaren van activisme door bijvoorbeeld het Brussels Collectief Straatdoden, worden mensen in armoede ook vandaag soms nog begraven in omstandigheden die van geen respect getuigen. Voor nabestaanden vormt dit vaak de zoveelste bevestiging van hun ervaring door anderen niet als mens te worden erkend. De pijn die ze voelen, blijkt soms heel moeilijk in woorden te vatten."

Inzichten delen, elkaar versterken

Het doctoraat is opgebouwd uit negen hoofdstukken waarin standpunten van deelnemers geclusterd en uitgediept worden. Een belangrijk inzicht uit het onderzoek is dat expertise over rouw ingezet kan worden om inzichten in de psychische impact van armoede te vergroten. Puttemans: "Zo kunnen mensen in armoede erkenning krijgen voor rouw die uit armoede voortkomt maar nu niet als dusdanig onderkend wordt." Omgekeerd kan een samenwerking met armoede-experten voor het rouwveld een belangrijke stimulans zijn om de focus te verbreden naar meer complexe verliessituaties. En die expertise zit dus zeker ook bij mensen die het probleem dagelijks ondervinden. Puttemans: "Doctoreren is soms volhouden. Gelukkig hebben verschillende mensen in armoede me de voorbije jaren getoond wat uithoudingsvermogen betekent. Hun betrokkenheid en gevatheid, hun humor en hun capaciteit om steeds weer een nieuwe adem te vinden, vormden voor mij een grote bron van inspiratie."